Hermanus Hartman (1831-1894), gemeentesecretaris
Hermanus Gerardus Hartman Jacz., werd geboren in Breda op 6 mei 1831. Zijn ouders bestemden hem tot onderwijzer, maar dat kwam er niet van. Familieomstandigheden maakten dat hij bij een drukkerij in Dordrecht ging werken. Met verbeten zelfstudie bekwaamde hij zich toen in de gemeenteadministratie. Vanaf 1853 tot zijn dood werkte hij hierin, eerst als ambtenaar op de secretarie van Lekkerkerk, later als gemeentesecretaris in de gemeente Fijnaard en Heijningen, in Lochem, en vanaf 1 januari 1869 in Goes. Ondanks dat zijn faam hem in 1868, bij zijn sollicitatie in Goes, vooruit was gesneld, was zijn benoeming nog geen gelopen koers. Concurrentie ondervond hij van een lid van een vooraanstaande Middelburgse familie. Het gemeentebestuur en zeker burgemeester M.P. Blaaubeen beval Hartman zeer aan; toch werd hij maar kantje-boord met zes van de elf stemmen van de gemeenteraad benoemd.
Vacature gemeentesecretaris
De oude secretaris was H.C. Pilaar, telg uit een aanzienlijke Goese familie.
Toen de vacature eind 1868 werd opengesteld, schreven 27 gegadigden in. Hieronder diverse gemeenteklerken, commiezen ter secretarie, gemeentesecretarissen van kleine gemeenten, enkele advocaten, enkele kandidaat-notarissen en een tweede luitenant-kwartiermeester. Hartman schreef in een kort briefje van 12 november 1868 vanuit Lochem, ‘dat hij zich beschikbaar stelt, en gaarne zou in aanmerking komen bij de benoeming van een secretaris uwer gemeente’
De burgemeester van Lochem beval de sollicitant zeer aan, met name omdat Hermanus vrijwel voortdurend aanstormende gemeenteambtenaren opleidde.
Hartman werd op 16 december 1868 benoemd op een jaarsalaris van 1.000 gulden.
Concurrentie
De vermeende concurrentie uit Middelburg was afkomstig van advocaat mr. Pieter Roetert Tak. Toch moest Hartman met een andere kandidaat kampen: de gemeenteraad kreeg de keuze tussen Hartman en J. van der Tang, een kandidaat-notaris te Voorschoten. Een vriend van Van der Tang, F. Meijer te Den Haag, stuurde via een achterdeurtje een aanbevelingsbrief naar de Goese hypotheekbewaarder A. Rijser, die dit aan de raad doorstuurde. Dat Van der Tang een bekende was van jonkheer L. Pompe van Meerdervoort, rentmeester van het Kroondomein, legde vermoedelijk bij enkele raadsleden nogal wat gewicht in de schaal.
Lepels en vorken
Na de benoeming van Hartman droeg op 28 december 1868 de aftredende secretaris van Goes in een vergadering van burgemeester en wethouders het archief over aan Hartman, archief dat op diverse plaatsen in het stadhuis was geborgen. Ook kreeg de nieuwe secretaris het beheer over twaalf zilveren lepels en twaalf vorken. Dit was blijkbaar oud bezit van de stad dat bij de secretaris in zijn bureau lag. Hartman tekende de overdracht met: ‘benoemd secretaris’.
Publicaties
Hartman had zich al vroeg de wet- en regelgeving over de gemeenten eigen gemaakt, hij leidde jongeren op in dit administratief recht, en publiceerde karrevrachten artikelen en boeken hierover. Titels zijn: Bestuur en administratie der gemeente in Nederland, in drie delen (1868, herdruk 1892), Staatsrecht en staatsinrichting van Nederland (1873, tweede druk 1891), Periodieke werkzaamheden voor gemeentebesturen (1881, tweede druk 1892), Voorschriften nopens de bevolkingsregisters naar de Koninklijke Besluiten van 27 juli 1887 (1887, tweede druk 1891), Het gemeentewezen in Nederland en België (1892). Hij bewerkte Vaillants Handboek voor den ambtenaar van den Burgerlijken stand (1893), en hij becommentarieerde de Wet op het lager onderwijs en de Wet op de leerplicht (1894).
Tijdschrift
Alsof dit nog niet genoeg was riep hij een tijdschrift in het leven over gemeenteadministratie, het Tijdschrift ter beoefening van het administratief recht, dat later als Hartmans Tijdschrift door het leven zou gaan. Hierin verscheen een stroom aan artikelen over details uit de gemeentelijke administratie.
Veelzijdig
Naast kennis van de eigentijdse gemeenteregels was Hartman een verdienstelijk amateur-historicus, een gebied waarover hij natuurlijk ook publiceerde. In 1862 schreef hij een geschiedenis van Enschede, later een geschiedenis van de Broederschap des Gemeene Leven, en een boek over de historie van de Veluwe en de Achterhoek. Dan was hij aan het begin van zijn loopbaan ook nog eens journalist voor de Stem uit Montfoort en van de Apeldoornsche Courant. Later was hij publicist in bladen als Lectuur voor de huiskamer, Europa, Nederlandsch Magazijn, en nog meer. Ook leverde hij artikelen voor het Jaarboekje Erica, een uitgave van de Maatschappij van Weldadigheid. Soms bediende hij zich van het pseudoniem H. van de Veluwe.
In zijn jonge jaren leidde hij ook nog een harmonie; hieraan herinnerde hij zijn gehoor toen hij in 1894 een aubade van het Goese Euphonia ontving wegens zijn zilveren Goese ambtsjubileum. Oh ja, hij was ook nog een veelgevraagd causeur, die voor tal van verenigingen spreekbeurten hield over zeer uiteenlopende onderwerpen. Met kwinkslagen en luim stak hij een zaal met toehoorders gemakkelijk in zijn zak. Het was vrijwel onmogelijk om Hartman zonder vulpen en papier voor de neus aan te treffen, zo groot was zijn productie.
Junior of senior
Dan was hij ook nog oprichter van de vereniging van burgemeesters en secretarissen voor Zuid- en Noord-Beveland. Al op leeftijd werd hij opgenomen in het bestuur van de in 1893 opgerichte Bond van Gemeenteambtenaren. Ook was hij secretaris van de Vereeniging van Burgemeesters, secretarissen en ontvangers der gemeenten. Als je in de jaren 1880 in Goes in het stadhuis naar de heer Hartman vroeg, werd steevast gevraagd: junior of senior? De twee jongste zonen van Hartman waren hier enige tijd als adjunct-commies werkzaam. Hartman was in 1852 getrouwd in Dordrecht met Maria de Munnik. Hun eerste van vier kinderen was een meisje, Ardina Maria, dat onderwijzeres in Goes zou worden.
Tragisch was in 1875 het overlijden van de oudste zoon op 19-jarige leeftijd. Het gezin Hartman woonde in Goes in een ruim pand aan de Lange Vorststraat nr. 50, nu een gedeelte van een kledingwinkel (Bos Men Shop).
Overigens werd je als je in Goes op straat naar Hartman vroeg, meestal doorverwezen naar de Grote Markt; daar bevond zich op nummer 22 café Hartman, geen familie.
In dit café woonde gemeentesecretaris Hartman op 11 januari 1894 een feestelijke repetitie van harmonie Euphonia bij ter ere van zijn ambtsjubileum. Cafés hadden zonder dat ze dat wisten ook met Hartmans regelgeving te maken: hij had gepubliceerd over maten en gewichten en over de kleinhandel in sterke drank. Weinigen konden voorzien dat enkele maanden later het leven van Hartman zou eindigen. Begin juni 1894 vond zijn begrafenis plaats, en memoreerde men de met het klimmen der jaren toegenomen werkdrift en productie van de eerste ambtenaar, terwijl zijn gezondheid langzaam achteruit ging. De laatste zondag van zijn leven woonde hij in Amsterdam nog een bijeenkomst bij van gemeenteambtenaren. Op 30 mei 1894 overleed hij.
Springlevend
De zoon van Hartman die griffier van de Staten van Zeeland was geworden nam het tijdschrift over. Vanaf dat moment werd de naam van het blad: Hartmans Tijdschrift. Deze zoon bestemde zijn nalatenschap in 1934 voor een fonds, waaruit studenten en jonge ambtenaren studiebeurzen konden aanvragen. Het Fonds Hartman bestond in 2009 75 jaar. Al in de jaren 1950 waren uit het fonds twee studiekringen voortgekomen, toen de noodzaak van studiebeurzen wegviel. Van deze studiekringen bestaat de oudste, Hartmans Studiekring, nog steeds. In 2009 vond de oprichting plaats van een Europese variant, namelijk Hartmans Young Professionals for Europe (HYPE). Daarmee zijn de idealen en gedachten van twee generaties Hartman verder uitgebouwd en springlevend. Op de 25 jaar dat Hartman voor de gemeente werkte mag Goes trots zijn.
Maart 2018
Archief Gem.Goes, 1851-1919, inv.nrs. 80, 325 en 834.
Goessche Courant, 11 januari, 5 juni 1894.
NNBW, deel 2, 544, 545.
D. Hillenius, VNG-magazine, 2 juni 2000.
75 jaar Stichting Fonds Hartman, 2009
Krantenbank Zeeland
